مساجد؛ جلوگاه ویژه معماری اسلامیمسجد به عنوان شاخص‌ترین عنصر معماری، هویت شهر اسلامی را تعریف می‌کند و با توجه به اهمیت این بنا، جایگاه ویژه‌ای را در شهر عهده‌دار می‌شود.
گسترش دین اسلام در ایران و دیگر نقاط جهان، فرهنگ‌های ملل مختلف در هم آمیخته و ضمن تأثیرات متقابل در یکدیگر، فرهنگ و هنر اسلامی را بنیاد نهادند. از دیرباز تاکنون بناهای مذهبی یکی از اساسی‌ترین عناصر شکل‌دهنده شهرهای اسلامی بوده و مسجد به عنوان شاخص‌ترین عنصر معماری، هویت شهر اسلامی را تعریف می‌کند و با توجه به اهمیت این بنا، جایگاه ویژه‌ای را در شهر عهده‌دار می‌شود.
اسلام عالی‌ترین شکل هنر را در معماری و بویژه معماری مساجد به نمایش گذاشته است، از طریق معماری اسلامی، جلوه‌هایی عظیم از شکوه اسلام عرضه می‌شود که هر بیننده‌ای را جذب کرده و تحت تأثیر قرار می دهد.
معماری مساجد از این امتیاز برخوردار است که عناصر معنوی خاص و متافیزیکی، بر بار شکوه اجلالی آن می‌افراید، بنابراین موقعیت ممتاز، فرا محلی و جهانی بدست می‌آورد و به همین دلیل، دانشمندان، مشتاقان جلال و جمال، اسلام‌شناسان و حتی غیرمسلمانان، همه ساله از گوشه و کنار جهان، برای دیدار مساجد به کشورهای اسلامی از جمله ایران، سفر می‌کنند تا از نزدیک در اعماق زلال زیباترین انواع کاشی‌های هفت رنگ و دلفریب، مقرنس‌سازی‌های موزون و … غور کنند و بهره‌های فلسفی، علمی، هنری و اجرایی ببرند که بی‌تردید این جذبه و کشش، نشأت گرفته از مبانی عمیق عقیدتی اسلام است.
معماری مساجد، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاریخ است. در مساجد، دین با هنر ملاقات می‌کند و مهمترین نمودهای هنر اسلامی در معماری این اماکن تجلی می‌یابد. صرف‌نظر از اینکه مساجد، محل تزکیه مؤمنین هستند، این بناهای با شکوه، در چشم هر مورخ نیز شایسته آن است که "نمایشگاه‌های هنر اسلامی" نامیده شوند.
جلوه‌های بسیاری از معماری و هنراسلامی در مساجد دیده می‌شود، این معماری و هنر آمیخته با مهندسی، گچ‌بری، آجرکاری، موزائیک‌سازی، کاشی‌کاری، سفال‌گری، سنگ‌تراشی، مقرنس‌سازی، آئینه‌کاری، کنده‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری، نگارگری، خوشنویسی، تذهیب، پرتو پردازی، فضاآرائی، محوطه‌سازی و … است که هر یک به تنهایی نمونه‌هائی از هنرمندی‌های بی‌بدیلی است که توسط عاشقان "الله" در این مکان‌های معنوی انجام می‌شود.
از آنجا که "هنر" با "نماد" همراه و همواره تکمیل‌کننده یکدیگر هستند و در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، بنابراین مجموعه‌هایی از هنر، که در مساجد به کار می‌روند، هر یک پیامی دارند که پی بردن به آنها در شناخت هنر اسلامی و ایرانی بسیار مؤثر خواهد بود.
ساخت گنبد، محراب، گلدسته‌ها، ستون‌ها و منبرها، هر یک به نوعی پیام خاص خود را به مخاطبان القاء می‌کنند. با دقت در این نمادها و پیام‌های آنان متوجه خواهیم شد که این پیام‌ها همگی جاودانی و عرفانی هستند.
هنر اسلامی، در تمام زوایای زندگی ما مسلمانان ریشه دارد، بر خلاف برخی ملت‌ها و ادیان که هنرشان در گوشه موزه‌ها و نمایشگاه‌ها قرار داده شده تا بلکه کسی به دیدن آن برود.
شک نیست که در طول نسل‌ها و قرون و اعصار مختلف، هنر اسلامی، نمایشگاهی پاک‌تر و امن‌تر از مسجد نشناخته است و گذر زمان به تکمیل و تزئین مسجد، با حفظ خصوصیات معنوی و محلی ، کمک کرده است.
بدیهی است، اگر ما در حفظ مساجد و هنرهای به کار رفته در آنها کوتاهی کنیم، آیندگان هرگز ما را نمی‌بخشند که چرا چنین گوهرها و هنرهای گرانبهای جوشیده از متن مردم و دین را به آسانی و بدنبال تقلید از هنر غربی، از دست داده‌ایم.
بناهای مذهبی، عینی‌ترین و روشن‌ترین پیام اسلام را در هماهنگی، تناسب، صفا و آرامش خود متبلور می‌سازند. هنر اسلامی در مساجد، در طول قرون و اعصار متمادی، محیطی فراهم آورده که در آن مسلمانان با به یاد داشتن دائمی خداوند و با عنایت و تأمل در باب زیبایی که در نهایت فقط ناشی از خداوند است که به مفهومی مطلق زیبا است، زندگی و کار کنند.
هنر اسلامی به طور مستقیم با روح قرآن و وحی اسلام مرتبط است و اجتناب آن از عرضه هرگونه صورت شمایل‌سازانه یا تمثال‌پردازانه از الوهیت به همین دلیل است.
از بین شاخصه‌های به کار رفته در معماری مساجد، خوشنویسی جلوه بیشتری دارد. خوشنویسی از جمله عناصر اساسی و هویت بخش در معماری اسلامی است و از تزئینات در فن معماری به شمار می‌آید. کتیبه‌ها یکی از بارزترین عناصر نمادین در معماری اسلامی است و تلفیق آن با رنگ و تزئینات دارای هماهنگی با روح و جان انسان بوده و همین مسأله باعث شده تا فضایی آرام و دلنشین در مساجد به وجود آید. آنچه مسلم است این است که شخص در فضای مسجد به عنوان یک بیننده صرف نیست بلکه با معنا و انعکاسات معنوی آیات قرآنی و ادعیه موجود در کتیبه‌ها مرتبط می‌گردد.
آنچه نباید فراموش کرد این است که در تزیین و آرایش بناهای اسلامی، این خصیصه وجود دارد که بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی‌دارد و بر عکس در ذهن وی زمینه‌ای برای کشف و شهود و درون بینی مهیا می‌کند. تزیینات بناهای اسلامی یا الوان هستند و یا روی آنها کنده‌کاری‌های کم ژرفا، وجود دارد. در هر حال تمام بخش‌های پوشش بنا را می‌پوشاند و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می‌بخشد که مستقل از ساختمان خود مسجد است.
این آرایش و تزیینات دل انگیز، زیبا و متنوع ، فضای داخل مسجد را پوشش داده و به نوعی در تمام اجزای تشکیل دهنده معماری مسجد به کار برده شده است. موزاییک و کاشی‌های براق برای کف مسجد و تزیین محراب و دیوارها، شیشه‌های رنگارنگ برای پنجره و قندیل‌ها، قالی و قالیچه‌های گرانبها برای آرایه صحن به کار می‌رفت. از اره‌ها و دیواره‌ها با مرمر زیبای الوان و طاق نمای محراب و کتیبه‌ها را با نوشته‌ها می‌آراستند. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس، دقت فراوان به کار می‌بردند. نزدیک‌ترین منبر، چهارپایه‌ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را _ که طبعا نمونه‌ای از خوشنویسی و ظرافت هنری بود _ بر آن قرار داده بودند. نمودار قبله طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته بودند. صنعت‌گران و هنرمندان، همه کوشش خود را در تزیین محراب به کار می‌بردند، محراب را با کاشی و موزاییک و تصویر گل و بوته و نقش‌های برجسته و طراحی‌های زیبا، از معرق، گچ، مرمر، سفال و کاشی، مزین می‌کردند.
برگرفته از:
www.honaronline.ir
