بازار قم، شاهکار معماری ایرانی اسلامی عصر صفویهبازار قم با قدمت عصر صفویه مجموعه‌ای از بناهایی با معماری اصیل ایرانی اسلامی است و تیمچه بازار یکی از این شاهکارهاست که امروز همچنان پابرجاست.
معماری سنتی شهرهای تاریخی ایران (دوران پس از اسلام) همواره بیانگر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی مردم بومی بوده است. علاوه بر این که محدودیت های اقلیمی هر منطقه از عوامل اصلی ایجاد سبک های خاص معماری است. در این میان بازار سنتی در شهرهای ایرانی ـ اسلامی، مهم ترین کانون فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بوده است و سامانه بسیار منظمی به شمار می رود. بازار قم با قدمت عصر صفویه مجموعه‌ای از بناهایی با معماری اصیل ایرانی اسلامی است و تیمچه بازار یکی از این شاهکارهاست که سرپنجه دستان توانگر خالقش اثری شاخص و ارزشمند از این نوع معماری را چون نگینی در قلب این بازار برای سالیان دراز به یادگار گذاشته است.
بازار قم با مجموعه‌ای از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه، جزئی از بافت قدیم شهر قم است. این مجموعه شامل دو راسته سرپوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری بازار بر می‌گردد و از طرف دیگر به دلیل گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از اقلیم کویری قم است.
تهویه و نوررسانی بازار از طریق دریچه‌هایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده، صورت می‌گیرد. این دریچه‌ها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل قلب دیده می‌شوند. ترکیب نوری که از سقف به درون می‌تابد و حجم گنبدی سقف، فضای دلنشینی را به وجود می‌آورد.
علاوه بر بخش سرپوشیده، بازار قم دارای سراهایی است که مجتمع‌های تجاری بدون سقف هستند و معمولا به تجارت عمده می‌پردازند. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای گذشته هستند.
بخش‌های وسیعی از بازار یعنی بازار کهنه در دوران صفویه و اطراف مسجد جامع بنا شده است و تا پایان دوره قاجاریه بناهای دیگری نیز در آن ساخته شد. این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت اما امروزه به موازات توسعه شهر قم، بازار به چند بخش تقسیم شد و قسمت‌هایی از آن از بین رفت.
در حال حاضر از بازار قدیم قم، دو بخش بازار کهنه و بازار نو بر جای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارند.
مساجد تاریخی بازار قمعلاوه بر مسجد جامع که نزدیک بازار کهنه قرار دارد، در دو بازار کهنه و نو تعدادی مسجد بزرگ و کوچک با فاصله‌های کم از یکدیگر قرار دارند که از قرن‌های گذشته تا حال کاربری خود را حفظ کرده‌اند و همواره کسبه، بازاریان، مشتریان و ساکنان اطراف بازار در آن به اقامه نماز می‌پردازند.
مساجد موجود در بازار قم عبارتند از مسجد مسگرها، مسجد ملاجعفر، مسجد امام حسین (ع) و دو مسجد بدون نام دیگر در بازار نو و مسجد نجارها، مسجد رضویه، مسجد میدان کهنه یا پامنار و دو مسجد نمازخانه‌ای دیگر در میدان کهنه.
تیمچه بازار قم اثر استاد حسن معمار باشی قمیتیمچه بازار از شاهکارهای معماری بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجاریه است، اثری شاخص و ارزشمند از معماری اسلامی ایرانی که چون نگینی در قلب بازار قم برای سال‌های طولانی به یادگار مانده است.
استاد حسن معمار باشی قمی در سال ۱۳۰۱ هجری قمری در عهد ناصری، طراحی و اجرای این اثر کم نظیر که نمونه‌اش را می‌توان در تیمچه امین‌الدوله در کاشان و تیمچه حاجب الدوله تهران دید، انجام داده است.
ساخت طاق تیمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر ۱۶ متر و ارتفاع ۱۵ متر به واقع یکی از شاهکارهای معماری در بناهای تجاری و فرهنگی عصر قاجار است. تیمچه بازار قم متشکل از دو بخش تیمچه و سراست که فضای صحن و حجره‌ها در قسمت تیمچه و کارگاه‌های رفوگری و حیاط پشتی در فضای سرا قرار دارد. ورودی این فضا نیم هشتی است با صحن مرکزی به مساحت ۳۸۵ متر به شکل مستطیل که دو سوم از کل تیمچه را در برگرفته و با سه طاق گنبدی پوشیده شده است.
در زیر پوشش طاق می‌توان تزئینات باشکوهی از گچ‌بری را مشاهده کرد که حاکی از مهارت در تزئینات و هندسه مبتکرانه آن است. صحن مرکزی دارای دو طبقه حجره است که اکثر آنها به تجارت فرش اختصاص یافته و شامل ۲۷ حجره در همکف و ۱۵ حجره در طبقه فوقانی با درهای چوبی و تزئینات ظریف است.
هماهنگی معماری بنا با اقلیم شهر باعث شده فضای صحن در فصل‌های مختلف مطبوع بوده و فضایی جهت تلطیف سرمای زمستان و گرمای تابستان فراهم شود.
استفاده از نور از روزنه‌های سه گنبد تیمچه و نیز نورگیرهایی که در قسمت بدنه تعبیه شده‌اند، بسیار شایان توجه است به طوری که نورپردازی بنا و تزئینات وابسته به معماری، فضایی بدیع را ایجاد کرده است.
حمام حاج عسگر خان متعل به اوایل دوره قاجاریهیکی دیگر از بناهای تاریخی در بازار قم، حمام حاج عسگرخان در شمال راسته بازار است. این مجموعه از دو بخش حمام و چاله حوض تشکیل شده و با تغییر در سیستم حرارتی و روشنایی هنوز به کار خود ادامه می‌دهد.
در قسمت ورودی حمام، کتیبه‌ای سنگی دیده می‌شود که بر اساس آن تاریخ ساخت حمام سال ۱۲۱۶ هجری قمری است و با این حساب، می‌توان ساختمان آن را به اوایل دوره قاجاریه و حکومت فتحعلی شاه قاجار نسبت داد.
ورود به حمام از طریق یک ورودی مستطیل شکل که با چند پله در سطح پائین‌تری از سطح گذر بازار قرار دارد، میسر است. بعد از آن وارد اولین فضای اصلی حمام می‌شویم که مربعی به ابعاد ۱۰ در ۱۰ است. در مرکز این فضا گنبدی قرار دارد که روی هشت ستون پنج ضلعی برپا شده است.
پس از آن یک هشتی کوچک قرار دارد که به دومین گنبد بزرگ حمام راه دارد. نقشه این گنبد نیز مربعی است که چهار ستون در وسط آن قرار گرفته و گنبد روی آن ایجاد شده است و در انتهای منبع آب قرار دارد. فضای زیر گنبد اول به عنوان رختکن مورد استفاده است و کاربندی ساده و زیبای زیرگنبد را پوشش می‌دهد و فضای زیر گنبد دوم، قسمت اصلی شست و شو است که در حال حاضر با دوش‌های ایجاد شده در اطراف آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. به موازات این فضاها در شرق ساختمان، چاله حوض واقع است، چاله حوض که به صورت نیمه مخروبه برجای مانده، دارای سکویی در دور تا دور است که با ساروج پوشیده شده است.
منبع: هنرآنلاین
